Smolka Stanisław, krypt.: S.A.S., SS, St. Sm. (1854–1924), historyk i publicysta, profesor UJ, sekretarz generalny PAU, dyrektor Arch. Krajowego Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, profesor KUL. Ur. 29 VI we Lwowie, był najmłodszym dzieckiem adwokata i polityka Franciszka Smolki (zob.) oraz Leokadii z Bekierów (Bäcker von Salzheim).
Staranne wykształcenie na poziomie średnim uzyskał S. w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie. Atmosferze domowej zawdzięczał i gorący patriotyzm, i zamiłowanie do historii, i znaczne oczytanie. Matkę utracił, gdy miał zaledwie siedem lat, pozostawał natomiast pod dużym wpływem – oprócz ojca – swego starszego rodzeństwa. S. dojrzał bardzo wcześnie pod względem intelektualnym, a zapewne również emocjonalnym. Za zbędne obciążenie uznał ostatnią (tj. VIII) klasę gimnazjalną i wstąpił jako wolny słuchacz (uczeń nadzwycz.) na Uniw. Lwow., gdzie przez dwa semestry (1870/1) uczęszczał na zajęcia Ksawerego Liskego, Antoniego Małeckiego oraz Karola Zygmunta Baracha-Rappaporta. W r. 1871 ogłosił w „Tygodniku Wielkopolskim” (pod krypt. S.A.S.) kilka Korespondencji ze Lwowa, poświęconych wydarzeniom kulturalnym. W t.r. złożył we Lwowie w trybie eksternistycznym egzamin maturalny i jesienią 1871 udał się na dalsze studia uniwersyteckie do Getyngi. Odbył je w ciągu niespełna trzech lat. Uczęszczał na seminaria historyków G. Waitza i R. Paulego oraz historyka prawa F. Frensdorffa. Za swego mistrza uważał G. Waitza, u którego się doktoryzował w wieku zaledwie 19 lat, w lipcu 1873 na podstawie dysertacji Polnische Annalen bis zum Anfange des vierzehnten Jahrhunderts (Lemberg 1873). W wakacyjnej przerwie, w r. 1872 ogłosił we Lwowie rozprawę Henryk Brodaty. Ustęp z dziejów epoki piastowskiej. Pisał ją w pierwszym roku swego pobytu w Getyndze, zaś ukończył w lipcu 1872, a więc zapewne po przyjeździe na wakacje. Charakterystyczne jest, że nie chciał tej rozprawy ogłosić w „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, uważał bowiem za niestosowne, aby «prace o dziejach narodowych w niemieckim piśmie drukować»; ten rozdział dziejów Śląska traktował – wbrew upowszechnionej opinii niemieckiej – za rozdział dziejów Polski.
Jeszcze w marcu 1874 został S. powołany do Komisji Historycznej AU i z jej ramienia udał się w kilkumiesięczną podróż naukową do archiwów w Poznaniu, Gnieźnie, Trzemesznie, Toruniu, Gdańsku i Królewcu. Bardzo obszerne sprawozdanie z tej podróży ukazało się w Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. (1875 t. 4). Po jej zakończeniu we wrześniu 1874 uzyskał stanowisko sekretarza Oddziału Naukowego w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie z zadaniem przygotowywania wydawnictw źródłowych. W efekcie już w r. 1875 ukazał się we Lwowie liczący 561 s. (i indeksy) „Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego”, którego cz. I (183 s.) opracował do druku Wojciech Kętrzyński, znacznie zaś obszerniejsza, ale też łatwiejsza, cz. II była dziełem S-i.
Dn. 6 V 1875 zwrócił się S. do Wydz. Filozoficznego UJ o habilitację z zakresu historii powszechnej średniowiecznej i nowożytnej. Przy curriculum vitae wykazał osiem publikacji jako swój dorobek. Oprócz wymienionych już prac o Henryku Brodatym i o rocznikach polskich (po niemiecku) znalazły się: Herzog Heinrich des Bärtigen auswärtige Beziehungen, rozprawa przygotowana dla „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens” (Bd. 12: 1874), ogłoszone w tymże piśmie „Archivalische Miscellen” z archiwów królewieckiego i kapitulnego poznańskiego (tamże), nadto dwie obszerne rozprawy krytyczne dotyczące kolejno: dzieła H. Zeissberga „Polnische Geschichtschreibung des Mittelalters” i t. II „Monumenta Poloniae Historica”, a nadto prace: O stronniczości w historii („Niwa” 1874 nr z lipca) i Początki feudalizmu, studium historyczne (Lw. 1874); ta ostatnia, choć nie miała charakteru analitycznego, była bardzo ważna, bowiem na bazie polemiki dotyczącej genezy feudalizmu między G. Waitzem i P. Rothem S. podał szereg przemyśleń własnych. Do podania o veniam legendi dołączył pismo zatytułowane O obowiązkach i zadaniach docenta historii: «Zadaniem docenta – pisał – nie jest wyuczanie jakiejś dyscypliny, ale dostarczanie wskazówek do orientowania się w rozległym obszarze umiejętności». Za «największą niestosowność, jakiej się docent dopuścić może», uważał, «jeżeli nadużywa katedry do apostołowania swych osobistych przekonań politycznych, społecznych i religijnych». W proponowanym programie własnych działań przewidywał «ćwiczenie w krytyce historycznej», które by uzupełniało prowadzone przez uprawnionego profesora seminarium. Deklarował wykłady, w wymiarze 3 godz. tygodniowo, z «powszechnej historiografii średniowiecznej oraz nowożytnej», a w dalszych semestrach – «w przedmiocie nauk pomocniczych przy historii». Sprawozdawcami (recenzentami) dorobku naukowego S-i i jego programu uniwersyteckiego byli Józef Szujski i Wincenty Zakrzewski. Kolokwium habilitacyjne odbyło się 28 VI 1875. W jednomyślnym głosowaniu Rada Wydziału dopuściła habilitanta do wykładu habilitacyjnego na temat: Przegląd stosunków domu habsburskiego do Węgier aż do ustalenia dynastii habsburskiej na tronie węgierskim z Ferdynandem I; wykład ten odbył się 3 VII 1875. Już 15 VIII t.r. wyszło z Uniwersytetu pismo Senatu z odpowiednimi alegatami do Prezydium c.k. Namiestnictwa «w przedmiocie habilitacji» S-i. Po dwu semestrach docentury został S. mianowany, z początkiem zimowego semestru 1876/7, profesorem nadzwycz. historii Austrii. Miał wówczas ukończone 22 lata. Profesurę zwycz. uzyskał w r. 1880. W r. 1881 został wybrany na członka korespondenta AU. Jako historyk Austrii dał się poznać po uzyskaniu katedry zaledwie takimi pracami jak Polska i Austria w latach 1526–7 („Przew. Nauk. i Liter.” 1877), czy Ferdinand des I. Bemühungen um die Krone von Ungarn („Archiv für österreichische Geschichte” Bd. 57: 1878, odb. Wien 1878). Ani rozmiarami, ani analitycznym wkładem naukowym nie dorównywały one pracom poświęconym dziejom Polski, których było bez porównania więcej, a niektóre – o znaczeniu podstawowym. Należało do nich przede wszystkim studium Mieszko Stary i jego wiek (W. 1881). Postać wielkiego protagonisty idei monarchicznej rzucił w nim autor na szerokie tło uwarunkowań geograficznych, stosunków społeczno-gospodarczych i dorobku cywilizacyjnego. Praca o Mieszku Starym była, jak napisał wnet po jej ukazaniu się sam autor, «kamykiem, który poruszył lawinę rozpraw pp. Bobrzyńskiego i Piekosińskiego». Obaj ci historycy zareagowali szybko, bo jeszcze w r. 1881: M. Bobrzyński – rozprawą „Geneza społeczeństwa polskiego na podstawie kroniki Galla i dyplomatów XII wieku” (Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. T. 14), a F. Piekosiński wywodem „O powstaniu społeczeństwa polskiego w wiekach średnich i jego pierwotnym ustroju” (tamże). Odpowiedź S-i obu tym autorom z t.r. pt. Uwagi o pierwotnym ustroju społecznym Polski piastowskiej… (tamże) była ważnym ogniwem polskiej myśli historycznej o podstawowych zagadnieniach ustroju społecznego w początkach polskiej państwowości. Bobrzyńskiemu zarzucił S. ograniczenie warsztatu badawczego wyłącznie do źródeł pisanych, a stąd też niedostrzeżenie podstawowej warstwy społecznej, tj. ludności włodyczej, dziedzicznie posiadającej ziemię, Piekosińskiemu zaś wykazał całkowitą zawodność stworzonej przez niego «nowej teorii najazdu».
Spośród innych ważniejszych prac z tego okresu wymienić trzeba przede wszystkim dwie serie Szkiców historycznych (W. 1882, 1883) S-i. Znalazły się w nich tematy bardzo różne, od Polski przedchrześcijańskiej (opowieść o Walgierzu Wdałym siedzącym na Tyńcu) po wczesne czasy nowożytne (prawa habsburskie do Węgier po bitwie mohackiej i dzieje Marii Stuart). Zajął się tu i rolą Witolda w bitwie pod Grunwaldem, i Janem Długoszem. Wątek wczesnej epoki jagiellońskiej był w nich chyba najważniejszy. Znalazła się tu również rozprawa Słowo o historii, ogłoszona uprzednio w r. 1879 w „Ateneum” (t. 3) pt. O pojęciu, zadaniu i stanowisku historii. W polemice z M. Bobrzyńskim dowodził tu autor m.in., że historia, na razie przynajmniej, nie potrafi ze zbadanego materiału wysnuć systemu rządzących nią praw ogólnych, nie odpowiada więc wymogom stawianym «umiejętności», zarazem zaś ze ścisłością postępowania naukowego połączyć musi artyzm przedstawienia.
Gdy w lutym 1883 zmarł J. Szujski utworzona dla niego w r. 1869 pierwsza w kraju katedra historii Polski wymagała godnej obsady. Powołana w tym celu Komisja jednoznacznie wskazała na S-ę. Z wydarzeniami tymi łączą się prace: Józef Szujski, jego stanowisko w literaturze i społeczeństwie (Kr. 1883) oraz Wstępny wykład przy objęciu katedry historii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim („Czas” 1883 nr 242–4, odb. Kr. 1883, „Kraj” 1884 nr 31–2). Wstępny wykład był dojrzałą refleksją nad kryteriami wartości dorobku dziejowego narodu. Stanowi o niej «suma zasług położonych dla rozwoju ludzkości i rozprzestrzeniania cywilizacyjnego dorobku». Wywód swój kończył S. optymistycznie: «nie zginiemy nie dlatego, że nam żyć miło, ale że nam zginąć nie wolno». W r. 1881 objął kierownictwo działu literackiego „Czasu”, co pozwoliło mu wejść w kontakt z pisarzami (Józef Ignacy Kraszewski, Henryk Sienkiewicz). Później, zapewne w r. 1883, stanął na czele pisma i redagował je do lipca 1887. Konserwatywna opcja „Czasu” była więc jego własną opcją, nabierającą także coraz bardziej religijnego zabarwienia.
W r. 1884 S. uzyskał członkostwo czynne AU. Był najpierw sekretarzem Wydz. Historyczno-Filozoficznego AU, a w r. 1890 został sekretarzem generalnym i spełniał tę funkcję przez lat dwanaście. Akademii był szczerze oddany i myślał o usprawnieniu jej działalności. Już w r. 1882 wystąpił w tej sprawie, wraz z M. Bobrzyńskim, Edwardem Janczewskim, Józefem Rostafińskim, Marianem Sokołowskim i W. Zakrzewskim, z memoriałem do Zarządu AU, ogłoszonym na prawach rękopisu. Po raz drugi wystąpił z podobnym programem usprawnień już w imieniu własnym w r. 1887; w osobnej deklaracji poparli jego postulaty Jan Nepomucen Franke i znów W. Zakrzewski, M. Bobrzyński i E. Janczewski. Chodziło m. in. o druk obcojęzycznych streszczeń rozpraw AU i publikację biuletynu dla zagranicy, o usprawnienie pracy biblioteki i zarządu, o szerszy udział członków krajowych w życiu naukowym korporacji. Jako sekretarz Wydziału zorganizował S. wspólnie z W. Zakrzewskim i M. Bobrzyńskim Ekspedycję Rzymską AU dla badań w zakresie historii Polski w otwartym dla badaczy po raz pierwszy w r. 1881 Archiwum Watykańskim. Po wstępnym rozpoznaniu sprawy w Rzymie w r. 1885 pierwsza ekspedycja, pod kierunkiem samego S-i, udała się na badania w r. 1886. Odtąd S. kierował corocznymi ekspedycjami do r. 1901 (w maju 1897 został przyjęty na prywatnej audiencji przez papieża Leona XIII). Ich plon to tzw. Teki rzymskie w liczbie ok. 200 przechowywane w B. PAN w Krakowie i uruchomiona w r. 1913 seria wydawnicza AU „Monumenta Poloniae Vaticana”.
Z kolei jako sekretarz generalny AU dokonał S. zmian jej statutu i regulaminu, usprawniających znacznie jej działalność. Organizował stację naukową w Paryżu, w wyniku przejęcia przez AU w r. 1893 od działającego tam Tow. Historyczno-Literackiego, z prawem własności, Biblioteki Polskiej. W r. 1894 opracował wydawnictwo Akademia Umiejętności w Krakowie, 1873–1893 (Kr.) z objaśnieniami do tablic graficznych ukazujących jej dorobek na Wystawie Krajowej we Lwowie. W tym czasie ogłosił też prace: Akademia Umiejętności, jej położenie, środki i zadania i W sprawie spotwarzonej instytucji narodowej (Kr. 1895). Miał również sukces w pracy uniwersyteckiej, bowiem w r. 1887 uzyskał w nowo wybudowanym gmachu Collegium Novum trzypokojowe pomieszczenie na pracownię historii Polski (pierwszą na ziemiach polskich). W swej działalności dydaktycznej wykształcił wielu znakomitych historyków, m.in. do uczniów jego należeli: A. Blumenstock-Halban, Franciszek Bujak, Stanisław Kętrzyński, Jan Karol Kochanowski, Feliks Koneczny, Stanisław Krzyżanowski, Stanisław Kutrzeba, Wacław Sobieski, Wacław Tokarz, Bolesław Ulanowski, Stanisław Zakrzewski. W l. 1896–8 był rektorem UJ.
W tym okresie – bardzo intensywnych działań organizacyjnych – S. nie ustawał w twórczej pracy naukowej. Zdawała się go teraz fascynować epoka jagiellońska, a niemal równolegle zainteresowania jego przesuwały się ku historii nowożytnej. W r. 1886 ukazała się jego praca Rok 1386, w pięciowiekową rocznicę (Kr.), w r. 1889 studium Kiejstut i Jagiełło (Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Filoz.). W r.n. Najdawniejsze pomniki dziejopisarstwa rusko-litewskiego. Rozbiór krytyczny (tamże), obszerna rozprawa poświęcona analizie litewskiego zwodu historiograficznego „Letopis velikich kniazej litovskich”, jedynego zabytku średniowiecznej historiografii litewskiej. Niezwykle płodne pokazało się przeniesienie na litewski XV w. metod i doświadczeń badawczych zastosowanych w odniesieniu do XI i XII w. w Polsce. Nadało to pracom o Kiejstucie i Jagielle, a także rozbiorowi krytycznemu najstarszego latopisu litewskiego wysokie walory naukowe.
W r. 1893 ukazało się dzieło S-i wykonane we współautorstwie z M. Bobrzyńskim Jan Długosz, jego życie i stanowisko w piśmiennictwie (Kr.), w trzy lata później w cyklu dotyczącym XV w. opublikował S. ważną pracę Polska i Brandenburgia za czasów Jagiełły („Bibl. Warsz.” 1896 t. 2). Czasów późniejszych dotyczył okolicznościowy tekst Stanowisko mocarstw wobec konstytucji 3-go maja (Kr. 1891) i krótki artykuł La genèse de la Constitution du 3 mai („Bulletin de l’Académie des Sciences de Cracovie”). W r. 1894 w Księdze zbiorowej „Österreichisch-ungarische Monarchie in Wort und Bild” (Wien) zamieścił rozdział Galizien opracowany wraz z Anatolem Lewickim i M. Bobrzyńskim, w r. 1898 ogłosił pracę Polacy, Czesi i Niemcy (Kr.). O zainteresowaniu S-i historią współczesną świadczyło także wydanie „Pamiętników” ks. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego (Kr. 1897 I–II). Popularyzatorski charakter miały jego objaśnienia do „Pocztu królów polskich” Jana Matejki (Wiedeń 1893) sporządzone wraz z Augustem Sokołowskim. Gdy w r. 1900 Szymon Askenazy wystąpił na III Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich z programem badań nad porozbiorowymi dziejami Polski, S. jako sekretarz generalny AU podjął starania o nadanie temu programowi odpowiednich ram organizacyjnych. W l. dziewięćdziesiątych wyjeżdżał regularnie do Nowoszyc na Polesiu, gdzie mieli swoje dobra Ordowie. Asumpt do tych odwiedzin dało zarówno małżeństwo S-i z Wandą Ordówną, jak też zawarte w r. 1899 małżeństwo jego córki Marii z najmłodszym Ordą – Karolem. Jako rektor UJ złożył S. w r. 1896 wizytę w Grodnie Elizie Orzeszkowej, którą potem jeszcze parokrotnie odwiedzał, próbując ją skłonić do uczestnictwa w jubileuszu UJ. Przy okazji tych podróży zatrzymywał się u Kazimierza Kociełły, z którym się przyjaźnił, a który zarządzał dobrami książąt Druckich-Lubeckich pod Grodnem. W Szczuczynie zaznajomił się z archiwum Lubeckich, co miało zaowocować otwarciem się dla S-i nowego pola badawczego.
Zwrot w życiu S-i nastąpił w r. 1902. Był on wynikiem zmian chorobowych, które najwyraźniej się nasilały, a przejawiły m.in. w pewnym spowolnieniu pracy naukowej i w trudnościach spełniania obowiązków uniwersyteckich, a także sekretarza generalnego AU. Cierpiał na artretyzm, a przede wszystkim przechodził ciężką chorobę nerwową. Już w styczniu 1901 uzyskał sześciomiesięczny urlop od zajęć uniwersyteckich. W t.r. przeniósł się do podkrakowskich Niegoszowic (koło Rudawy). Pismem z 6 IV 1903 złożył rezygnację z funkcji sekretarza generalnego AU, a z kolei 28 IV t.r. wniósł podanie o emeryturę, rezygnując tym samym z profesury uniwersyteckiej. I AU i Uniwersytet rozstawały się ze S-ą z żalem, a w każdym razie starały się go od desperackiej decyzji powstrzymać. Katedrę po nim obsadzono dopiero z początkiem r. 1906. Przechodził w stan spoczynku uczony niespełna pięćdziesięcioletni, o wielkich zasługach naukowych i organizacyjnych, które znalazły szerokie uznanie. Miał członkostwo węgierskiej Akademii Nauk (1891/2), czeskiej Akademii Nauk im. Franciszka Józefa w Pradze (1898/9), południowosłowiańskiej Akademii Umiejętności w Zagrzebiu (1898/9), członkostwo honorowe Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (1891/2), takież członkostwa Tow. Historycznych w Petersburgu i w Rydze (1891/2); został członkiem korespondentem Société d’Histoire Diplomatique w Paryżu (1891/2) i c.k. Rady Archiwalnej w Wiedniu (1895/6), wreszcie otrzymał członkostwo Cesarskiego Tow. Archeologicznego w Moskwie (1901/2). Był kawalerem Orderu Żelaznej Korony III kl. (1898/9) i komandorem Orderu Corona d’Italia (1901). Uzyskał godność radcy dworu (1900) i dożywotniego członka Izby Panów w austriackiej Radzie Państwa (1901).
Najpóźniej w r. 1901 przystąpił S. do pracy nad materiałami rodziny Lubeckich, o czym świadczy jego kwerenda z t.r. w archiwum wileńskim. Zarówno stan zdrowia, charakter podjętej tematyki i zasoby archiwum, jak wreszcie metoda badawcza mediewisty sprawiły, że wielkie dwutomowe analityczne dzieło S-i, pokazujące w szerokim kontekście politycznym gospodarcze dzieje Król. Pol. (Kongresowego) – Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, mogło się ukazać dopiero w r. 1907 (Kr.). W r. 1909 ogłosił S. w ramach wydawnictw AU w czterech dużych tomach „Korespondencję Lubeckiego z ministrami sekretarzami stanu Ignacym Sobolewskim i Stefanem Grabowskim” (Kr.). Przedtem jeszcze w r. 1907 wydał „Pamiętnik” uczestnika powstania listopadowego Napoleona Sierawskiego (Lw.), a w r. 1913 – „Dziennik Franciszka Smolki 1848–1849 w listach do żony” (W.). Publikował również prace rocznicowe (Przed 75 laty, „Przegl. Pol.” 1905 t. 4, 1906 t. 1, Po 85 latach, Kr. 1915, o powstaniu listopadowym, Dwie rocznice, Grunwald i Beresteczko, „Przegl. Pol.” 1910 t. 2) i wspomnienie pośmiertne: Wspomnienie o Leonie XIII (Kr. 1904, tłumaczone na kilka języków), Graf Andreas Potocki, (Wien u. Leipzig 1908).
Po kryzysie chorobowym, S. powracał powoli do życia czynnego w środowisku krakowskim. W r. 1905 przyjął przewodnictwo Komitetu AU do wydawania „Źródeł do Dziejów Polski Porozbiorowej”, z początkiem r. 1906 odbył z ramienia AU podróż do Lwowa w sprawie utworzenia tamże archiwum państwowego. Dwa lata później objął z rekomendacji AU stanowisko dyrektora Arch. Krajowego Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, na którym pozostawał do r. 1919. W r. 1909 powierzono mu kierownictwo wydawnictwa AU „Encyklopedia Polska”. W r. 1912 przyjął również dyrekcję Muz. Czartoryskich i sprawował ją przez blisko pięć lat. W czasie pierwszej wojny światowej wygłaszał w Krakowie i Wiedniu odczyty o Legionach Polskich. Z początkiem r. 1915 odbył podróż do Włoch w misji o charakterze politycznym z ramienia Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Miał propagować tu sprawę niepodległości Polski. Nie odniósł sukcesu, bo właśnie wówczas Włochy wypowiedziały wojnę Austro-Węgrom, na które stawiał NKN. W związku z tym S. był przez krótki czas internowany w Neapolu. Po powrocie w semestrze zimowym 1915/16 objął wykłady na utworzonej niedawno w UJ katedrze historii Rusi, jednak jesienią 1916, na skutek konfliktów z władzami uniwersyteckimi, z wykładów tych zrezygnował. W marcu 1917 został wicedyrektorem Dep. WRiOP przy Tymczasowej Radzie Stanu w Warszawie. Z okresu wojny pochodzą historyczno-publicystyczne prace S-i: L’Europe et la Pologne à la veille et au lendemain de son démembrement (Rome 1915), przedstawiająca historyczne racje niepodległościowych dążeń Polaków oraz Die russische Welt. Historisch-politische Studien (wyd. NKN, Wien 1916) i Les Ruthènes et les problèmes religieux du monde russien (Berne 1917), gdzie na bazie skrupulatnie zebranych i skomentowanych faktów historycznych bronił – wbrew austriacko-pruskim inspiracjom – poglądu o zgodnym współistnieniu w obrębie państwa polskiego Polaków i Rusinów. Prace te przeznaczone były dla czytelników zagranicznych. Ogłosił wówczas także broszurę Franciszek Józef („Przegl. Powsz.” 1916 nr z listopada i odb.). W marcu 1919 S. objął profesurę zwycz. historii Polski w powołanym właśnie do życia KUL-u. Schorowany i upośledzony ruchowo, był wnoszony na katedrę. Związał się emocjonalnie z tą placówką, której przekazał swój księgozbiór i część archiwum (z l. ok. 1907–17).
Wskutek wystawnego trybu życia, niegospodarności domowej, a także choroby S. popadł w długi i stale borykał się z trudnościami materialnymi. W związku z objęciem w r. 1908 dyrektury archiwum w Krakowie przeniósł się z Niegoszowic do Rudawy, gdzie zamieszkał w wynajętej willi. W r. 1910 jego żona z synami wyjechała do Wiednia, co miało ułatwić synom zdobycie wykształcenia. Zapewne wówczas, lub wkrótce potem, zamieszkał w Krakowie przy ul. Pijarskiej 6, a w r. 1914 przy ul. Kochanowskiego 18. Na krótko, w związku ze swą warszawską funkcją, przeniósł się do Warszawy, a z kolei w r. 1919 do Lublina. Powrót do życia czynnego przyniósł S-ce szereg kolejnych wyróżnień. W r. 1907 uzyskał członkostwo Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie, w r. 1908 AU przyznała mu nagrodę Probusa Barczewskiego (za Politykę Lubeckiego), w r. 1912 otrzymał doktorat honoris causa na Wydz. Filozoficznym Uniw. Lwow., a z kolei w r.n. takiż doktorat na Wydz. Prawa tego Uniwersytetu. W r. 1924 Polskie Tow. Historyczne nadało mu swoje członkostwo honorowe, a PAU przyznała nagrodę Jerzmanowskich, którą odebrali już jednak spadkobiercy. S. zmarł 27 VIII 1924 w Nowoszycy (w majątku Ordów), gdzie opiekowała się nim pod koniec życia córka Maria, wdowa po Karolu Ordzie. Został pochowany w Janowie pod Pińskiem, ok. 10 km od Nowoszyc. Pośmiertnie odznaczono go w r. 1936 (?) Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta. Główna część archiwum S-i znajdowała się w rękach syna Kazimierza i zaginęła w czasie drugiej wojny światowej.
S. był dwukrotnie żonaty: 21 VII 1877 ożenił się z Marią (zm. 1883), córką Józefa Kremera (zob.), z którą mieszkał w jej rodzinnym domu przy ul. Sławkowskiej 22. Po jej śmierci poślubił 21 XI 1887 Wandę Marię Ordówną i przeniósł się z nią na ul. Krupniczą 9. Z pierwszego małżeństwa miał dwie córki: Marię (ur. 1878), zamężną za Karolem Ordą, Jadwigę (1880–1966), autorkę wspomnień o S-ce. Z drugiego związku miał czterech synów: Kazimierza (ur. 1889), inżyniera agronoma, który w r. 1914, jako żołnierz austriacki wzięty pod Dęblinem do niewoli, spędził kilka lat na Syberii, po powrocie administrował majątkami ziemskimi, a po drugiej wojnie światowej mieszkał i pracował w Sopocie, Stanisława (ur. 1891), prawnika z wykształcenia, poległego w służbie wojskowej austriackiej na wojnie w kwietniu 1915, i bliźniaków Karola i Witolda (ur. 1893), z których pierwszy, po krótkim pobycie w USA powrócił i jako żołnierz austriacki poległ w r. 1916, drugi zaś przeszedł dwie operacje chirurgiczne i zmarł w r. 1909. Druga żona S-i Wanda mieszkała po drugiej wojnie światowej z synem Kazimierzem w Sopocie i jako 81-letnia wdowa zwracała się w r. 1946 do rektora UJ o pomoc w uzyskaniu renty po mężu.
Fot. S-i w Arch. Dok. Mechanicznej w W., Arch. PAN w W. i w Kr., AP w Kr. Oddz. II; – Estreicher; Korbut, IV; Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, W. 1981 II (S. Trawkowski); Biogramy uczonych pol., Cz. 1: Nauki Społeczne, z. 3 (fot.); Słownik historyków polskich, W. 1994; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1996 IV; – Barycz H., Do charakterystyki Stanisława Smolki, „Życie i Myśl” R. 2: 1951 s. 398–418; tenże, Stanisław Smolka jako organizator nauki, profesor i wychowawca, w: Spór o historyczną szkołę krakowską, Kr. 1972 s. 119–44; tenże, Stanisław Smolka w życiu i w nauce, Kr. 1975 (fot.); Chodynicki K., Stanisław Smolka, „Ateneum Wil.” T. 2: 1924 s. I–XIII; Gieysztor A., Posłowie do: Smolka S., Mieszko Stary i jego wiek, W. 1959 s. 645–72 (bibliogr. prac S-i do r. 1881); tenże, Stanisław Smolka jako mediewista, w: Spór o historyczną szkołę krakowską, Kr. 1972 s. 95–118; Halecki O., Od Polski piastowskiej do jagiellońskiej. Uwagi na tle spuścizny naukowej śp. Stanisława Smolki, „Przegl. Hist.” T. 25: 1925 s. 222–38; Maternicki J., Stanisław Smolka – powrót historiografii polskiej do mitu jagiellońskiego, w: Historiografia i kultura historyczna, W. 1990; Przelaskowski R., Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1920). Kompendium dokumentacyjne, W. 1968; Tymieniecki K., Charakterystyka naukowej działalności Stanisława Smolki (1854–1924), „Życie i Myśl” R. 1: 1950 s. 476–509, 726–66; Tyszkiewicz T., „Sobótka” (1869–1871), „Tygodnik Wielkopolski” (1870–1874), P. 1961; Zakrzewski S., Stanisław Smolka, „Kwart. Hist.” R. 28: 1924 s. I–XXVI (bibliogr., fot., przedruk w: Zagadnienia historyczne, Lw. 1935 I 253–75); Zientara B., Przedmowa, w: Smolka S., Henryk Brodaty i jego czasy, W. 1975, Wyd. 2, W. 1997; – Listy Józefa Korzeniowskiego do Stanisława Smolki i Bronisława Dembińskiego, Wyd. J. Dużyk, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 31: 1986 s. 37–77; Listy Stanisława Windakiewicza do Stanisława Smolki z lat 1888–1889, Wyd. K. Stachowska, tamże R. 35: 1990 s. 39–82; Z nieznanych listów Stanisława Smolki do Franciszka Smolki z lat 1883–1894, Wyd. J. Staszel, tamże R. 44: 1999; – „Roczn. AU (PAU)” za l. 1881–1924; – AP w Kr.: IT 428 (Dziennik A. Czechówny, passim); Arch. PAN w Kr.: Spuścizna S-i K III–10; Arch. UJ: S II 619, WF II 121 Habil.; B. Jag.: rkp. 4716 t. V k. 24, 10058 III; B. KUL: rkp. 120–128, 381, 382, 894 (mater. dot. S-i); B. Ossol.: rkp. 14136 II (Wspomnienia Jadwigi Smolkówny z l. 1880–1939).
Jerzy Wyrozumski